Ngày 03 tháng 01 hằng năm là dấu mốc quan trọng đối với ngành Lưu trữ Việt Nam. Đây là dịp để chúng ta nhìn lại chặng đường phát triển và tôn vinh những đóng góp thầm lặng của cán bộ, viên chức và người lao động làm công tác lưu trữ trong việc giữ gìn bảo đảm an toàn, toàn vẹn và phát huy giá trị tài liệu lưu trữ.

Cách mạng tháng Tám thành công, chính quyền cách mạng được thành lập. Ngay từ những ngày đầu tiên, Lưu trữ và Thư viện đã được chính quyền cách mạng quan tâm đến. Ngày 08/9/1945, Bộ trưởng Bộ Nội vụ Võ Nguyên Giáp đã thay mặt Chủ tịch Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ký hai Sắc lệnh có liên quan đến Lưu trữ và Thư viện. Sắc lệnh thứ nhất quy định sáp nhập các Thư viện công (trong đó có Thư viện Pierre Pasquier trực thuộc Sở Lưu trữ và Thư viện Đông Dương) và một số cơ quan văn hóa khác vào Bộ Quốc gia Giáo dục. Sắc lệnh thứ hai cử Ngô Đình Nhu (lúc đó đang giữ chức Giám đốc Viện Văn hoá Trung Bộ ở Thuận Hoá) làm Giám đốc Nha Lưu trữ công văn và Thư viện toàn quốc.

Sắc lệnh số 21 ngày 08/9/1945 do Bộ trưởng Bộ Nội vụ Võ Nguyên Giáp ký

Sau khi giành chính quyền, một hiện tượng phổ biến xảy ra ở các công sở là hồ sơ, tài liệu của chế độ cũ để lại đã bị tùy tiện tiêu hủy hoặc đem bán. Vì vậy, ngày 03/01/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Thông đạt số 1-C/VP gửi các ông bộ trưởng của Chính phủ lâm thời.

Thông đạt 1-C/VP ngày 03/01/1946 của Chủ tịch Hồ Chí Minh

Thông đạt nêu rõ: “Xét rằng một vài công sở đã tự tiện hủy bỏ hay bán các công văn và hồ sơ cũ. Hành động ấy có tính cách phá hoại, vì sợ làm mất những tài liệu có giá trị đặc biệt về phương diện kiến thiết quốc gia. Vậy yêu cầu các ông Bộ trưởng ban chỉ thị cho nhân viên các sở phải gìn giữ tất cả các công văn, tài liệu và cấm không được hủy những công văn, tài liệu ấy nếu không có lệnh trên rõ rệt cho phép hủy bỏ. Xin nhắc rằng những hồ sơ hoặc công văn không cần dùng sau này sẽ phải gửi về những sở lưu trữ công văn thuộc Bộ quốc gia Giáo dục tàng trữ. Những viên chức không tuân lệnh này sẽ bị nghiêm trị”.

Thông đạt của Chủ tịch Hồ Chí Minh là văn kiện chỉ đạo đầu tiên hết sức quan trọng của Nhà nước ta về công tác lưu trữ. Văn kiện đó đã góp phần ngăn chặn tình trạng tùy tiện tiêu hủy hồ sơ tài liệu trong các cơ quan nhà nước, góp phần nâng cao nhận thức của cán bộ và nhân dân ta về ý nghĩa, tầm quan trọng của tài liệu lưu trữ. Vì vậy, Thông đạt thực sự là một văn kiện có giá trị cao về mặt lý luận và thực tiễn trong sự nghiệp xây dựng, phát triển công tác lưu trữ ở nước ta.

Ngày 04/9/1962, Hội đồng Chính phủ đã ban hành Nghị định số 102-CP về việc thành lập Cục Lưu trữ trực thuộc Phủ Thủ tướng. Đây là cơ quan có chức năng giúp Nhà nước quản lý tập trung, thống nhất công tác lưu trữ và thực hiện nhiệm vụ tham mưu cho Nhà nước trong việc ban hành các chế độ, quy định về công tác lưu trữ,.... Việc thành lập Cục Lưu trữ - cơ quan quản lý toàn quốc về công tác lưu trữ - đã khẳng định một bước tiến quan trọng về xây dựng tổ chức của ngành lưu trữ Việt Nam. Từ đây, nước ta có một cơ quan quản lý cao nhất về công tác lưu trữ, tạo điều kiện xây dựng ngành lưu trữ nước ta với hệ thống tổ chức và đội ngũ cán bộ, hệ thống các văn bản pháp lý và cơ sở lý luận khoa học nghiệp vụ ngày càng hoàn chỉnh hơn. Đồng thời Pháp lệnh Bảo vệ tài liệu lưu trữ quốc gia được Chủ tịch Hội đồng Nhà nước nước CHXHCN Việt Nam ký Lệnh công bố vào ngày 11/12/1982.

Lần đầu tiên trong lịch sử, công tác lưu trữ Việt Nam, những quan điểm và nguyên tắc chỉ đạo chủ yếu của Đảng, Nhà nước đã được thể chế hóa bằng một văn bản pháp luật, trong đó đã quy định những vấn đề cơ bản nhất về tổ chức, quản lý tài liệu lưu trữ và công tác lưu trữ. Pháp lệnh ra đời cũng khẳng định sự quan tâm sâu sắc của Đảng và Nhà nước ta đối với công tác lưu trữ; đánh dấu một bước tiến vượt bậc của ngành lưu trữ trong lĩnh vực xây dựng pháp luật lưu trữ và tổng kết các vấn đề lý luận, thực tiễn trong công tác lưu trữ ở Việt Nam.

Năm 2006, Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước đã thành lập một Ban nghiên cứu để lựa chọn, đề xuất với Chính phủ quyết định ngày Lưu trữ Việt Nam. Vào thời điểm bấy giờ, để lựa chọn được tên gọi của ngày, sự kiện để chọn làm Ngày truyền thống của ngành Lưu trữ Việt Nam là một vấn đề khó khăn.

1. Về tên Ngày truyền thống của Ngành có 2 phương án được đưa ra là: “Ngày Lưu trữ Việt Nam” và “Ngày Lưu trữ Nhà nước Việt Nam”. Cuối cùng, tên gọi “Ngày Lưu trữ Việt Nam” đã nhận được đông đảo các ý kiến đồng thuận vì:

- “Ngày Lưu trữ Việt Nam” là ngày chung của cả ngành Lưu trữ, không phân biệt là ngày của hệ thống lưu trữ Nhà nước, lưu trữ của các tổ chức chính trị hay hệ thống lưu trữ tư nhân.

- Lấy tên “Ngày Lưu trữ Việt Nam” sẽ động viên, phát huy được lòng yêu nghề, ý thức trách nhiệm của các cán bộ làm công tác lưu trữ ở mọi cơ quan, tổ chức, mọi ngành nghề trên toàn quốc cùng bảo vệ và phát huy giá trị tài liệu lưu trữ quốc gia.

2. Các mốc sự kiện được đưa ra lựa chọn làm Ngày Lưu trữ Việt Nam

Theo tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc, các sự kiện lớn gắn với sự phát triển của Lưu trữ Việt Nam được đưa ra để lựa chọn làm ngày truyền thống gồm:

- Năm 1825, Tàng thư lâu (Kho Lưu trữ của triều Nguyễn) được xây dựng.

- Ngày 29/11/1917, Nha Lưu trữ và Thư viện Đông Dương được thành lập.

- Ngày 08/9/1945, thay mặt Chủ tịch Chính phủ lâm thời, đồng chí Võ Nguyên Giáp đã ký Sắc lệnh số 21 cử ông Ngô Đình Nhu làm Giám đốc Nha Lưu trữ công văn và Thư viện toàn quốc.

- Ngày 03/01/1946, Chủ tịch Hồ chí Minh đã ký Thông đạt số 1-C/VP gửi các Bộ trưởng của Chính phủ lâm thời.

- Ngày 04/9/1962, Hội đồng chính phủ đã ban hành Nghị định số 102-CP v/v thành lập Cục Lưu trữ trực thuộc Phủ Thủ tướng.

- Ngày 11/12/1982, Chủ tịch Hội đồng nhà nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã ký lệnh công bố Pháp lệnh Bảo vệ tài liệu lưu trữ quốc gia.

3. Ngày 03/01 được lựa chọn là Ngày Lưu trữ Việt Nam

Qua phân tích các sự kiện, sau khi lấy ý kiến rộng rãi của các bộ, ngành, Cục Lưu trữ Văn Phòng trung ương Đảng, ngày 06/6/2007, Bộ Nội vụ đã có Tờ trình số 1619/TTr-BNV trình Thủ tướng Chính phủ v/v lấy ngày 03/01 hàng năm là ngày Lưu trữ Việt Nam vì những lý do sau:

- Thông đạt số 1-C/VP có ý nghĩa to lớn về cả lý luận và thực tiễn đối với công tác lưu trữ Việt Nam - công tác lưu trữ của Nhà nước cách mạng Việt Nam.

- Lần đầu tiên trong lịch sử, tài liệu lưu trữ được Nhà nước khẳng định là của nhân dân và toàn dân phải có trách nhiệm giữ gìn, bảo vệ tài sản chung của dân tộc.

- Thông đạt thể hiện tầm nhìn sâu sắc của người đứng đầu Chính phủ Việt Nam DCCH đối với công tác lưu trữ và giá trị của tài liệu lưu trữ ngay khi đất nước mới giành được độc lập.

- Thông đạt khẳng định việc giữ gìn tài liệu lưu trữ là một yêu cầu bắt buộc đối với mỗi người dân, mỗi cán bộ, người đứng đầu mỗi cơ quan, tổ chức; tài liệu lưu trữ có giá trị đặc biệt đối với công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc,...

Trên cơ sở Tờ trình của Bộ Nội vụ, ngày 17/9/2007, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1229/QĐ-TTg về Ngày truyền thống của ngành Lưu trữ Việt Nam; tại Điều 1 Quyết định ghi: “Ngày 03 tháng 01 hàng năm là ngày truyền thống của ngành Lưu trữ Việt Nam - lấy tên là “Ngày Lưu trữ Việt Nam””  với mục đích: Giáo dục truyền thống của ngành Lưu trữ Việt Nam, nâng cao nhận thức, tinh thần trách nhiệm của những người làm công tác lưu trữ và của toàn xã hội trong việc bảo vệ, phát huy giá trị của tài liệu lưu trữ, phục vụ cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; Động viên phong trào thi đua lao động, nâng cao ý thức kỷ luật và đạo đức nghề nghiệp của cán bộ, công chức, viên chức trong ngành Lưu trữ; Biểu dương, khen thưởng kịp thời đối với cá nhân và tập thể có thành tích xuất sắc trong việc bảo vệ và phát huy giá trị của tài liệu lưu trữ.

Trên cơ sở kế thừa những thành quả, những quy định trước đây, Luật số 33/2024/QH15 ngày 21/6/2024 đã quy định “Ngày 03 tháng 01 hằng năm là Ngày Lưu trữ Việt Nam”. Đây là giai đoạn phát triển tiếp theo của ngành Lưu trữ để không phải chỉ làm tốt sứ mệnh gìn giữ thông tin quá khứ, mà còn khẳng định và định hướng những hoạt động phát huy giá trị tài liệu để giữ gìn và phát huy sẽ trở thành 2 thành tố không thể thiếu, cơ hữu và quan trọng như nhau.

Trải qua 80 năm lịch sử hình thành và phát triển ngành lưu trữ Việt Nam không ngừng trưởng thành, lớn mạnh về mọi mặt. Ngành đã chủ động triển khai thực hiện Luật Lưu trữ, xây dựng hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về công tác lưu trữ thống nhất, đồng thời tăng cường các giải pháp để bảo vệ an toàn và phát huy có hiệu quả giá trị tài liệu lưu trữ quốc gia, đặc biệt là trong việc đấu tranh khẳng định chủ quyền biển đảo của Việt Nam. Những nỗ lực, cố gắng của toàn thể công chức, viên chức ngành lưu trữ đã đóng góp quan trọng vào thành tựu chung của đất nước, được Đảng, Nhà nước và xã hội ghi nhận, đánh giá cao, đặc biệt trong bối cảnh xây dựng Chính phủ điện tử hiện nay.

Các Trung tâm Lưu trữ lịch sử thuộc Sở Nội vụ tỉnh Phú Thọ

Thực hiện Nghị quyết số 202/2025/QH15 ngày 12/6/2025 của Quốc hội về sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh (trong đó: Sắp xếp toàn bộ diện tích tự nhiên, quy mô dân số của tỉnh Vĩnh Phúc, Hòa Bình và tỉnh Phú Thọ thành tỉnh mới có tên gọi là tỉnh Phú Thọ).

Ngày 01/7/2025, Ủy ban nhân dân tỉnh Phú Thọ đã ban hành Quyết định số 02/2025/QĐ-UBND quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Sở Nội vụ tỉnh Phú Thọ; trong đó có 03 Trung tâm Lưu trữ lịch sử thuộc Sở Nội vụ tỉnh Phú Thọ, gồm: Trung tâm Lưu trữ lịch sử Phú Thọ; Trung tâm Lưu trữ lịch sử Vĩnh Phúc; Trung tâm Lưu trữ lịch sử Hoà Bình.

Ủy ban nhân dân tỉnh đã ban hành Quyết định quy định vị trí, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức các Trung tâm Lưu trữ lịch sử trực thuộc Sở Nội vụ tỉnh Phú Thọ; theo đó:

Trung tâm Lưu trữ lịch sử (sau đây viết tắt là Trung tâm) là đơn vị sự nghiệp công lập thuộc Sở Nội vụ tỉnh Phú Thọ; có tư cách pháp nhân, có con dấu và tài khoản riêng; chịu sự chỉ đạo, quản lý trực tiếp về tổ chức, số lượng người làm việc và hoạt động của Sở Nội vụ, đồng thời chịu sự chỉ đạo, hướng dẫn và kiểm tra về chuyên môn, nghiệp vụ của cơ quan có thẩm quyền thuộc Bộ Nội vụ.

Trung tâm có chức năng giúp Giám đốc Sở Nội vụ trực tiếp quản lý tài liệu lưu trữ lịch sử và cơ sở dữ liệu tài liệu lưu trữ lịch sử tại kho lưu trữ lịch sử (tại 3 khu vực tỉnh Phú Thọ, tỉnh Vĩnh Phúc và tỉnh Hoà Bình cũ); tổ chức thực hiện tiếp nhận tài liệu lưu trữ từ các cơ quan, tổ chức (theo 3 khu vực tỉnh Phú Thọ, tỉnh Vĩnh Phúc và tỉnh Hoà Bình cũ) thuộc nguồn nộp lưu trữ lịch sử; sưu tầm, thu thập, chỉnh lý, xác định giá trị tài liệu, thống kê, bảo vệ, bảo quản, bảo hiểm tài liệu; số hóa, xây dựng cơ sở dữ liệu quản lý tài liệu; ứng dụng khoa học công nghệ trong quản lý tài liệu; tổ chức giải mật tài liệu; công bố, giới thiệu tài liệu lưu trữ; tổ chức phục vụ khai thác, sử dụng tài liệu lưu trữ lịch sử và cơ sở dữ liệu tài liệu lưu trữ lịch sử tại kho lưu trữ lịch sử (tại 3 khu vực tỉnh Phú Thọ, tỉnh Vĩnh Phúc và tỉnh Hoà Bình cũ); thực hiện cung cấp dịch vụ công và dịch vụ lưu trữ.

(Đơn vị thực hiện: Trung tâm Lưu trữ lịch sử Hòa Bình; tham khảo nội dung và tài liệu từ Trang Thông tin điện tử của: Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước; Trung tâm Lưu trữ quốc gia I)